Η Ελληνική κουλτούρα της Τιμής

Στο πιο σημαντικό βιβλίο που ίσως έχω διαβάσει, το Guns Germs and Steel, ο Jared Diamond αναφέρει πως η εξέλιξη μιας χώρας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το γεωγραφικό της περιβάλλον, ώστε η τωρινή της κατάσταση να μπορεί να ερμηνευθεί με βάση τη γεωγραφία της.

Την Ελλάδα συγκεκριμένα δεν την αναφέρει. Εδώ και αρκετά χρόνια έψαχνα αυτό το συνδετικό κρίκο μεταξύ της γεωγραφίας της Ελλάδας και της σημερινής της θέσης και κουλτούρας.

Έτυχε να διαβάσω αυτό το απόσμασμα από το νέο βιβλίο του Αρίστου Δοξιάδη, Μισή Μεσαία Τάξη, όπου αναφέρει για τα στελέχη επιχειρήσεων σε αντίθεση με τους ελεύθερους επαγγελματίες:

"Σημαντικό, όμως, είναι αυτό που λείπει από την ελληνική διαδικασία σχηματισμού της μεσαίας τάξης. Λείπουν οι εταιρείες, που απασχολούν στελέχη σε ιεραρχίες που όλο και βαθαίνουν, απαιτούν νέες δεξιότητες, γίνονται πιο παραγωγικές και δίνουν καλύτερες αμοιβές. Σε όλο τον αναπτυγμένο καπιταλισμό αυτά τα στελέχη ήταν η κατεξοχήν μεσαία τάξη, και όχι μόνον αριθμητικά. Ο τρόπος εργασίας και σταδιοδρομίας τους αποτελούσε το πρότυπο της τάξης. 

Αντίθετα, στην Ελλάδα το πρότυπο της τάξης ήταν ο δικηγόρος: ανεξάρτητος, σ’ ένα δικό του μικρό γραφείο, κυνηγά μόνος τον πελάτη, τη βγάζει το πρωί στα καφενεία των δικαστηρίων. Δεν δίνει λογαριασμό σε κανέναν, εκτός από το λογαριασμό του στην τράπεζα, που κυμαίνεται χρόνο με το χρόνο ανάλογα με τις δουλειές."

Γιατί όμως στην Ελλάδα επικράτησε η δεύτερη μερίδα της μεσαίας τάξης (του αυτόνομου), και όχι της εταρείας (της συνεργασίας)?

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, αλλά ταυτόχρονα και η εξήγηση πολλών ιδιοτροπιών της ελληνικής κουλτούρας, δίνεται από τον Malcolm Gladwell στο Outliers. Το ονομάζει "Κουλτούρα της Τιμής" (Culture of honor):

“Cultures of honor tend to take root in highlands and other marginally fertile areas. If you live on some rocky mountainside, the explanation goes, you can't farm. You probably raise goats or sheep, and the kind of culture that grows up around being a herdsman is very different from the culture that grows up around growing crops. The survival of a farmer depends on the cooperation of others in the community. But a herdsman is off by himself. Farmers also don't have to worry that their livelihood will be stolen in the night, because crops can’t easily be stolen unless, of course, a thief wants to go to the trouble of harvesting an entire field on his own. But a herdsman does have to worry. He’s under constant threat of ruin through the loss of his animals. So he has to be aggressive: he has to make it clear, through his words and deeds, that he is not weak. He has to be willing to fight in response to even the slightest challenge to his reputation—and that’s what a “culture of honor” means. “It’s a world where a man’s reputation is at the center of his livelihood and self-worth.”

Δεν ξέρω αν υπήρχαν ιδανικότερες συνθήκες για να αναπτυχθεί μια τέτοια κουλτούρα κάπου αλλού εκτός από την τουρκοκρατημένη Ελλάδα των περασμένων αιώνων.